“Morreulles a nai. Dende os dez anos, Maruxa era a muller da casa”. Ser muller é difícil, antes máis, no rural xa nin falamos. Aínda que, en verdade, é precisamente do que se falou no primeiro día destes Contos de Castelo no que elas, as mulleres anónimas da Historia, foron as protagonistas da historia. A conversa deu para moito. Conduciuna a comunicadora Marga Pazos e pechouna Xabier Díaz tocando unha peza coa súa pandeireta, nunha eira de López aberta a quen se quixese achegar e, polo tanto, ateigada. Poucas tardes de conversa teñen tal nivel.
Se hai un lugar no percorrido das mulleres do rural que resume o traxecto de comezo a fin ese é a taberna. A entrada non lles estaba prohibida a elas, pero entrar significaría a crítica e a vergoña, o “dar que falar” e o “estar mal da cabeza”. Dentro nunca ían, pero si se achegaban enfronte e xuntábanse mozas e mozos no alpendre da Angelita. Sempre había algunha excepción, claro. Neste caso foi unha muller que, enfadada co home que volvía sempre borracho da taberna, decidiu ir canda el. “Despois volvían os dous bailando”. Non foi a única muller de Castelo que puxo en xaque o establecido: neste lugar da terra medrou a gran Finita Gay. A primeira cantante de orquestra de Galicia debutou como unha nena que subiu de espontánea ao palco para cantar e, agora, a súa bisneta colle o micrófono nos Contos de Castelo para nos dedicar coa súa voz unha das cancións daquela muller de bravura e picardía.
Con todo, o lugar que se lles deixaba ás mulleres non era outro ca a casa. Aínda que traballaban dentro e fóra porque, como ben se definiron, “elas eran o motor de todo”. E érano sen que a ninguén se lle ocorrese agradecerlles nada ou sen que a elas mesmas se lles pasase sequera pola cabeza que alguén lles tiña algo que agradecer. “Tamén é certo que as casas antes non daban tanto traballo, aínda que só fose por apartar figuriñas”, dicía riseira unha muller, “o chan xa era de terra”. Os lugares nos que se xuntar entre elas viñan moitas veces do traballo, coma o río ao que ían lavar. Había incluso códigos cos que chamaban por outra para falar dun xeito máis íntimo: tusir dúas veces ou intercalar un efe nunha palabra para logo se achegar á fonte. Contouno Elisardo París —que ten nome de orquestra sen ser el nada diso— pois enterábase destas cousas coma bo fillo de taberneiros.
Co acceso a espazos públicos tan reducido, “logo, como colliades mozo?”, preguntáballes Marga Pazos. Pois había bailes, claro, e tamén líos, por suposto. Contaban varias que non era estraño que algún mozo armado de chulería lle preguntase a outro con moza: “Cédesme o lote?”. Non faltaban tampouco outras formas máis orixinais de ligar. Como a de María, que non é de Castelo, casou en Castelo, que che é ben diferente. Vivía na Coruña e coñeceu ao marido polo cuñado, Manolo, cando estaba recén separada e cun neno pequerrecho. “Teño un home moi bo para ti”, díxolle, “vai a Castelo e pregunta polo Sánchez”. Saltaron as alarmas ao saber o nome completo: o seu ex era Antonio Sánchez García e este, Antonio Sánchez Gómez. Na eira de López non fai falta prensa do corazón.
Hoxe por hoxe, a taberna está pecha e as mulleres maiores din “estar moi metidas nas casas”. Chegou hai pouco Hadriana Casla, artista e comunicadora, para proporlles un proxecto: crear un documental sobre elas, sobre o que as fai felices e sobre o que desexan. “Trátase dunha excusa para xuntarnos e compartir”, explicou a creadora, quen, xunto a Marga Pazos, puxo en valor a necesidade de pensar sobre unha mesma e non só pola xente que se ten de arredor, en especial cando se trata destas xeracións de mulleres que nos precederon. Para a estrea da obra audiovisual haberá que esperar ao próximo verán, ao próximo Castelo Conta, pero do adianto que nos trouxeron Hadriana e as participantes queda unha frase no aire: “Eu creo que a vida merece ser loitada”.
O que pasou, pasou. Pero cómpre lembrar e falar. Este é o único xeito no que se deben permitir no presente aquelas sombras: no recordo.
